Σε περιόδους κρίσης, όπως είναι οι φυσικές καταστροφές (σεισμοί, πυρκαγιές, κ.λ.π.) ή καταστάσεις αναστάτωσης σε κοινοτικό ή/και διεθνές επίπεδο, όπως η πανδημία λόγω του νέου ιού COVID-19, που βιώνουμε τώρα, είναι πολύ σημαντικό τα παιδιά να απολαμβάνουν ειλικρινή επικοινωνία, να συμμετέχουν ενεργά στην αντιμετώπιση της κρίσης, να μένουν σε επαφή με ένα δίκτυο συνομηλίκων και ενηλίκων και όλα τα παραπάνω με τρόπο ανάλογο του αναπτυξιακού τους σταδίου.
Αυτή την περίοδο πολλοί επιστημονικοί φορείς έχουν δημοσιεύσει χρήσιμο υλικό με δραστηριότητες για να εξηγήσουμε στα παιδιά τι συμβαίνει γύρω μας και πώς η πανδημία επηρεάζει τη ζωή μας. Ωστόσο, η προσέγγιση του υλικού δεν μπορεί να γίνει με τον ίδιο τρόπο για όλα τα παιδιά, όλων των ηλικιών. Σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσω να δώσω αδρές γραμμές για το κάθε αναπτυξιακό στάδιο των παιδιών.
Σε αυτό το στάδιο ενδεχομένως να σκέφτεστε ότι τα παιδιά ίσως να μην αντιλαμβάνονται τη συνθήκη και ίσως αυτό να ήταν αληθές αν τα παιδιά σε αυτή την ηλικία δεν είχαν αναπτύξει άριστα την ικανότητα να νιώθουν το συναίσθημα των ενηλίκων που τα φροντίζουν. Ίσως, λοιπόν, να μην μπορούν να κατανοήσουν την έννοια της “πανδημίας”, όμως μπορούν να συναισθανθούν την αγωνία και τον φόβο, ενώ σίγουρα έχουν αντιληφθεί τις αλλαγές στην καθημερινότητα (παραμονή των γονέων στο σπίτι, κλείσιμο του βρεφονηπιακού σταθμού, απουσία γιαγιάδων/παππούδων, μείωση των εξόδων, κ.λ.π.).
Σε αυτό το στάδιο τα παιδιά έχουν έντονες συναισθηματικές ανάγκες και ανάγκες προσκόλλησης με τις βασικές φιγούρες φροντίδας. Θα πρέπει, λοιπόν, να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί στο πώς τα παιδιά εκφράζουν τις ανάγκες τους ή το συναίσθημά τους, καθώς η λεκτική έκφραση δεν είναι -επαρκώς- αναπτυγμένη σε αυτή την ηλικία. Ενδεχομένως να παρατηρήσουμε παλινδρόμηση στην εκπαίδευση τουαλέτας, δυσκολίες στον ύπνο, ή διατάραξη της όρεξης.
Στην περίπτωση που έχετε και μεγαλύτερα παιδιά, κρατείστε τα μικρότερα παιδιά σας κοντά ώστε να ακούν καθώς θα επεξεργάζεστε ιστορίες ή θα συζητάτε με τα μεγαλύτερα παιδιά σας. Μία τέτοια στάση συνεισφέρει σε μία οικογενειακή συζήτηση πολλαπλών γενεών, όπου τα νεότερα μέλη εκτίθενται και προσλαμβάνουν την συναισθηματική συνθήκη που δημιουργείτε, χωρίς πάντα να καταλαβαίνουν τις λέξεις. Σα να ακούν τη μελωδία χωρίς να μπορούν να κατανοήσουν τους στίχους.
Τόσο σε αυτό όσο και σε επόμενα αναπτυξιακά στάδια δεν θα πρέπει τα παιδιά να εκτίθενται σε μεγάλο βαθμό στην τηλεόραση ή να είναι παρόντα για πολλή ώρα κατά τη διάρκεια έντονων συναισθηματικών καταστάσεων των ενηλίκων. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να αποκλείονται από μικρές δόσεις συναισθήματος, άλλωστε το συναίσθημα στη σωστή δόση παίζει πολύ σημαντικό ρόλο!
Σύμμαχός σας σε αυτή την ηλικία είναι η ζωγραφική! Τα παιδιά μπορούν να αποτυπώσουν στο χαρτί με πολύ μεγάλη επιτυχία αυτό που βιώνουν και αισθάνονται. Επίσης μπορείτε να διαβάσετε ιστορίες, ακόμα και εάν φαίνονται πιο σύνθετες από το βαθμό κατανόησής τους, αλλάζοντας τις άγνωστες λέξεις σε πιο απλές. Έτσι κι αλλιώς, σε αυτή την ηλικία τα παιδιά ανακαλύπτουν τον κόσμο και αναπτύσσουν στρατηγικές μάθησης.
Επίσης, χρήσιμο είναι να αφήσετε τα παιδιά να διαλέξουν τη δραστηριότητα με την οποία θα ήθελαν να ξεκινήσουν. Μπορείτε να εξηγείτε στο παιδί τί αφορά η κάθε δραστηριότητα που του προτείνετε και να του αφήσετε το χώρο και το χρόνο να κάνει την επιλογή του. Μέσα από αυτή τη διαδικασία ενισχύεται την αυτοπεποίθηση και την αυτονομία του παιδιού- δύο από τους πιο κεντρικούς παράγοντες αυτής της ηλικίας.
Γίνετε ένας ενεργός ακροατής για τα παιδιά σας, ένας ρεπόρτερ! Σημειώστε τις απαντήσεις του και τις σκέψεις του δίπλα σε κάθε δραστηριότητα, αν το επιθυμείτε. Αφήστε χρόνο στο παιδί να απαντήσει όταν θα είναι έτοιμο. Ενδεχομένως να μην είναι σε ετοιμότητα για μία άμεση, λεκτική απάντηση. Συχνά είναι αρκετό να αισθάνεται το παιδί το ενδιαφέρον σας για αυτό που το απασχολεί αλλά και για την σημαντικότητα του θέματος που θίγετε, ώστε να έρθει σε επόμενο χρόνο με μία απάντηση που θα έχει επεξεργαστεί μόνο του.
Η συνολική ενασχόληση με το θέμα θα πρέπει να είναι σύντομης διάρκειας.
Σε αυτή την φάση τα παιδιά διαθέτουν πιο ολοκληρωμένες δεξιότητες αφομοίωσης πληροφορίας, λεκτικής έκφρασης και ρύθμισης συναισθήματος. Οι δραστηριότητες σε αυτή την ηλικία μπορούν να πάρουν μία πιο σύνθετη μορφή, μέσα από χειροτεχνίες, δημιουργία λευκώματος ή/και ημερολογίου σκέψεων, προβληματισμών και συναισθημάτων. Θα ήταν επίσης χρήσιμο να διατηρήσετε το κοινωνικό δίκτυο φίλων και συμμαθητών του παιδιού μέσω διαδικτύου, ώστε να συμβάλλετε στην σύνδεση και επικοινωνία με συνομηλίκους αλλά και στην ανταλλαγή δημιουργικών ιδεών.
Εάν έχετε παιδιά σε αυτό το στάδιο θα πρέπει να ακολουθήσετε το δικό τους ρυθμό. Τα παιδιά σχολικής ηλικίας ενδεχομένως να αναζητήσουν πιο συγκεκριμένες πληροφορίες για την περίοδο κρίσης που διανύουμε. Είναι σημαντικό να μην αποκρύπτετε αλήθειες, ωστόσο σε καμία περίπτωση δεν ωφελείται το παιδί από την έκθεση σε λεπτομερείς αναφορές σχετικά με τα κρούσματα, τις απώλειες, κλπ.
Μπορείτε να μοιραστείτε την αγωνία σας μέσα από μία εποικοδομητική συζήτηση όπου όλα τα μέλη της οικογένειας συμμετέχουν στο μοίρασμα συναισθημάτων. Και εδώ, το μέτρο είναι απαραίτητο καθώς μία συναισθηματική κατάρρευση της φιγούρας φροντίδας θα έβαζε το παιδί στη θέση φροντιστή και θα δημιουργούσε περαιτέρω σύγχυση και ανασφάλεια.
Στην περίπτωση που το παιδί σας διανύει την προ-εφηβεία ή εάν βρίσκεται εντός της εφηβείας το πιθανό είναι ότι θα έχει την ανάγκη και επιθυμία να επεξεργαστεί μόνος/-η του/της τις πληροφορίες. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κατά τη διάρκεια της εφηβείας η οικογένεια μπαίνει σε δευτερεύοντα ρόλο ενώ η προσοχή του εφήβου στρέφετε στους συνομηλίκους. Έτσι λοιπόν, ο περιορισμός στο σπίτι και το κλείσιμο του σχολείου πολύ πιθανά να επηρεάζει τους εφήβους πολύ περισσότερο από κάθε άλλον μέσα στην οικογένεια βιώνοντας την απώλεια των συνομηλίκων μεγεθυμένα.
Ωστόσο, οι έφηβοι έχουν ανάγκη την παρουσία μίας διακριτικής φιγούρας φροντίδας που προτείνει δρόμους και προστατεύει μέσα από την οριοθέτηση. Μπορείτε να παρέχετε ιδέες για δημιουργική απασχόληση και ευκαιρίες για συζήτηση. Η έκφραση του ενδιαφέροντός σας για το πώς βιώνουν τις αλλαγές στη ζωή τους, το συναίσθημά τους αλλά και το δικό σας συναίσθημα αποτελεί μία πολύ καλή πρόσκληση για μία ειλικρινή συζήτηση και μοίρασμα. Επίσης, ενθαρρύνεται τους εφήβους- αν δεν πάρουν την πρωτοβουλία- να φτιάξουν ένα δίκτυο φίλων/ συμμαθητών ώστε να μπορούν να μοιράζονται το στρες που προκαλείται από την πανδημία per se αλλά και από τις παράπλευρες συνέπειες.
Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω βλέπουμε ότι το κάθε αναπτυξιακό στάδιο απαιτεί μία διαφορετική προσέγγιση. Ωστόσο, σε κάθε στάδιο η προσέγγιση μέσα από το γνήσιο ενδιαφέρον, η ενεργητική ακρόαση, ο σεβασμός του ρυθμού και της ετοιμότητας ή και επιθυμίας του παιδιού για μοίρασμα και η ετοιμότητα του γονέα να εκφράσει και το δικό του συναίσθημα αποτελούν κοινά σημεία σύνδεσης με τα παιδιά.
Σε περίπτωση που αισθανθείτε ότι οι καταστάσεις ξεπερνούν τις δικές σας δυνάμεις ή/και εάν παρατηρήσετε έντονη απόσυρση, υψηλά επίπεδα άγχους, διαταραχές στον ύπνο ή στη διατροφή τόσο σε εσάς όσο και στα παιδιά σας, μην διστάσετε να απευθυνθείτε σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας για να λάβετε την απαραίτητή υποστήριξη και βοήθεια.
Καλή δύναμη και καλή συνέχεια…
Αντιγόνη Γαρυφαλλάκη
Βιβλιογραφία:
Feldman, R.S. (2009). Εξελικτική Ψυχολογία: Δια βίου ανάπτυξη (Επιμ. Μπεζεβέγκης, Η.). Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg
Kliman, G., Oklan,E., Wolfe, H. (2020). My Pandemic Story: A Guided Activity Workbook For The World’s Children, Families, Teachers And Caregivers by the The Children’s Psychological Health Center, Inc. CA, USA.
